Курстың глоссарийі
Жаһандық азаматтық | Әлемдік ауқымда жаһандық деңгейде ойлайтын адамдар мен қауымдастықтардың әлеуметтік, саяси, экологиялық және экономикалық әрекеттерін жинақтайтын термин. Бұл термин жекелеген адамдардың оқшауланған қауымдастықтардың жеке субъектілері емес, көптеген, әртүрлі жергілікті және халықаралық ұйымдардың мүшелері болып табылады деген пікірге негізделген. Тұрақты дамуда жаһандық азаматтыққа ықпал ету адамдарға өз мүдделерін ғана емес, қоғам мүддесіндегі іс-әрекеттер үшін әлеуметтік жауапкершілікті қабылдауға мүмкіндік береді. |
Жаһандық құзыреттер | Жаһандық және мәдениетаралық мәселелерді сыни және әртүрлі көзқарастар тұрғысынан талдай білу, айырмашылықтардың көзқарастарға, пайымдауларға және идеяларға (өзінің және басқа адамдардың) қалай әсер ететінін түсіну және адамның қадір-қасиетін өзара құрметтеу негізінде әртүрлі мәдениеттер өкілі болып табылатын адамдармен ашық, барабар және тиімді қарым-қатынас орнату (ЭЫДҰ, 2016: 4). |
Информальды білім беру | Жұмыс орнында, үйде, күнделікті өмірде оқу, өзін-өзі тәрбиелеу |
Түйінді құзыреттер | Жасына қарамастан бүкіл әлемдегі оқушыларға қажетті пәнаралық құзыреттер (құзыреттілік деңгейі білім деңгейіне және тиісті жасына байланысты). Түйінді құзыреттер трансверсальды, пәннен тыс және контекске тәуелсіз құзыреттер ретінде қарастырылады. |
Құзыреттер | Әр түрлі күрделі жаядаяттар мен жағдайларда іс-әрекетті жүзеге асыру және өзін-өзі ұйымдастыру үшін адамның белгілі бір қасиеттері. Мұндай қасиеттерге басқалармен қатар мыналар жатады: танымдық, эмоционалды, ерікті және мотивациялық компоненттер. Осылайша, құзыреттер – бұл білімнің, қабілеттің, дағдылардың, мотивацияның және эмоционалды бейімділіктің өзара әрекеттесуі. |
Ұжымдық жұмыс құзыреті | Басқалардан үйрену, басқалардың қажеттіліктерін, көзқарасы мен әрекеттерін түсіну және құрметтеу (эмпатия), басқа адамдарға деген сезімді түсіну, жауап беру және білдіру (эмпатиялық нұсқаулық), топта туындаған қақтығыстарды шешу, проблемаларды шешуге бағытталған ұжымдық және көпжақты өзара іс-әрекеттерге қатысу |
Проблемаларды кешенді шешу құзыреті | Тұрақтылықты қамтамасыз ету саласындағы күрделі мәселелерді шешу үшін әртүрлі проблемалық бағдарланған тәсілдерді қолданудың және жоғарыда аталған құзыреттер негізінде тұрақты дамуға ықпал ететін өміршең, жан-жақты және әділ шешімдерді ұсынуда аса маңызды қабілет |
Сыни тұрғыдан ойлау құзыреті | Қабылданған нормаларға, тәсілдер мен пікірлерге күмән келтіру, өз көзқарастарын, идеялары мен іс-әрекеттерін сыни тұрғыдан бағалау, тұрақты даму мәселелері бойынша пікірталастарда өз ұстанымын қорғау қабілеті |
Өзін-өзі тану құзыреті | Өзінің қоршаған ортадағы және жалпы қоғамдағы рөлін сыни тұрғыдан бағалай білу, біреудің іс-әрекетін үздіксіз бағалай білу және көтермелеу, басқалардың сезімдерімен және қалағандарымен санасу |
Жүйелі ойлау құзыреті | Өзара байланыстарды анықтау және түсіну, күрделі жүйелерді талдау, әртүрлі салалардағы және әртүрлі деңгейлердегі жүйелер арасындағы байланыс принциптерін түсіну, белгісіздік жағдайында әрекет ету мүмкіндігі |
Стратегиялық пайымдау құзыреті | Жергілікті және жоғары деңгейлерде тұрақтылықты арттыруға бағытталған инновациялық шешімдерді ұжымдық әзірлеу және жүзеге асыру қабілеті |
Тұлғаға бағытталған тәсіл | Тұлғаға бағытталған педагогикада тәжірибені ресми түрде беру және/немесе пассивті игеруден айырмашылығы, оқушының дербестігіне және оның білімін белсенді түрде жинақтауына баса назар аударылады. Қазірдің өзінде жинақталған білім мен әлеуметтік тәжірибе білім алушылар өз білімдерін толықтырумен айналысатын оқу процесін ынталандыратын бастапқы нүкте ретінде қызмет етеді. Тұлғаға бағытталған тәсіл білім алушылардың өз білімдерін және оларды алу процесін сыни тұрғыдан бағалайтынын, оны өз бетінше бақылап, басқаратынын көрсетеді. Мұғалім тек оқушының осы күш-жігерін ынталандырып, қолдауы керек. Жеке тұлғаға бағытталған тәсіл аясында оқытушы (белгіленген білім мөлшерін әдеттегі беруді жүзеге асырған сарапшыдан) осы білімді игеру процесінің делдалына айналады (Barth, 2015). |
Бейресми білім беру | Ресми білім беру жүйесіне қатысты балама немесе қосымша курстар, тренингтер мен бағдарламалар |
Тұрақты даму мүддесі үшін білім беру (ТДМБ) | Оқу бағдарламаларының мазмұны, оқыту нәтижелері, оқытуда қолданылатын әдістер мен оқыту шарттары тұрғысынан сапалы жаңа деңгейдегі кешенді білім беру. Онда климаттың өзгеруі, кедейлік мәселелері және тұрақты тұтыну модельдері сияқты аспектілерді зерттеу ғана қарастырылмаған: ТДМБ интерактивті және білім алушының мүдделеріне бағытталған оқу-педагогикалық ортаны құруды көздейді. ТДМБ-ның негізгі айырмашылығы – оқытудан зерттеуге көшу. Ол оқушының өзіндік жұмысын, сабаққа жеке және ұжымдық қатысуды, танымға проблемалық бағдарланған пәнаралық және трансдисциплинарлық көзқарасты, ресми және бейресми оқытудың үйлесімін ынталандыратын оқытудың практикалық-түрлендіруші әдістерін қолдануды білдіреді |
Педагогикалық тәсілдер | ТДМБ-дегі оқу процесін жоспарлаудың жалпы ерекшеліктері немесе нұсқаушы принциптері. ТДМБ-де белсенді оқыту арқылы белгілі бір құзыреттіліктердің дамуын ынталандыратын әдістерді қолдануға басымдық беріледі. Белгілі бір білім беру форматында қолданылуы тиіс оқыту және оқыту әдістері білім алушылардың қажеттіліктерін (жасы, бұрыннан бар білім деңгейі, қызығушылықтары, қабілеттері және т.б.), оқытуды іске асыратын контексті (оқу жоспарында бөлінетін уақыт, психологиялық-педагогикалық климат, мәдени дәстүрлер және т.б.), қолда бар ресурстар мен мүмкіндіктерді (педагогтердің кәсіби деңгейі, оқу материалдарының, техникалық жарақтандырудың, қаржы қаражатының болуы) ескеруі тиіс. |
Мінез-құлық міндеттері | Іс-әрекет құзыреттерін қалыптастыру |
Құқықтық құзыреттер: белгілі бір шараларды қабылдауға себеп болған нормалар мен қағидаттарды түсіну және сыни тұрғыдан бағалау, мүдделер қақтығысы жағдайында тұрақты дамудың маңыздылығын, принциптерін, мақсаттары мен міндеттерін және қолда бар ақпараттың мәмілеге, қайшылықтарға және белгісіздікке қол жеткізу қажеттілігін талқылау мүмкіндігі | |
Тәжірибеге бағытталған оқыту | Тәжірибеге бағытталған оқытуда білім алушылар практикалық іс-әрекеткне тартылады және оқу мақсаттары мен жеке өсуі тұрғысынан өз білімдерін бағалайды. Алынған тәжірибе жобаға (қоғамдық пайдалы қызмет), тағылымдамаға, практикумға, ақпараттық-насихаттық науқанға және т.б. қатысудың нәтижесі болуы мүмкін. Тәжірибеге бағытталған оқыту Колб теориясынан басталады, оның негізі келесі кезеңдерді қамтитын эмпирикалық оқыту циклі болып табылады: 1. нақты тәжірибе алу; 2. рефлексивті бақылау; 3. теориялық жалпылау мақсатында дерексіз тұжырымдамалау; 4. жаңа білімді практикада қолдану (Kolb, 1984). Тәжірибеге бағытталған оқыту абстрактілі ұғымдарды оқушының жеке өмірлік тәжірибесімен байланыстыру арқылы білімді неғұрлым белсенді игеруге, біліктер мен дағдыларды дамытуға және құндылық бағдарларын нақтылауға ықпал етеді. Мұғалімнің рөлі – рефлексия мен практикалық таным процестерін ынталандыратын оқу жағдайларын жасау |
Түрлендіре оқыту | Түрлендіре оқыту кез келген нақты оқыту немесе оқу стратегиясы негізінде емес, оны мақсаттары мен принциптері тұрғысынан бәрінен артық анықтау. Ол білім алушыларға қоршаған әлемді тереңірек түсіну тұрғысынан олардың дүниетанымы мен сенімдерін сыни тұрғыдан түсінуге және қайта қарауға мүмкіндік береді (Славич пен Зимбардо, 2012; Мезиров, 2000). Педагог – ол оқушылардың мүмкіндіктерін кеңейтетін және оларды әлемге жаңа көзқараспен қарауға ынталандыратын ортадағы көпір іспетті. Трансгрессивті педагогиканың түрлендіре оқыту тұжырымдамасымен байланысты (Lotz-Sisitka et al., 2015) әрі қарай жалғасуда: ол ТДМБ-да қолданылатын педагогикалық тәсілдер қазіргі жағдайды "бұзуы" керек және оқушыны стандартты емес шешімдер қабылдауға және жаңа білім алуға қатысуға дайындауы керек. |
Болжамдық құзыреттілік | Болашақтың алуан түрлі нұсқаларын (мүмкін, ықтимал және қалау) түсіну және бағалау, болашақ туралы өзіндік нақты түсінік қалыптастыру, сақтық принципін қолдану, іс-әрекеттің ықтимал салдарын бағалау, тәуекелдер мен болып жатқан өзгерістерді ескеру мүмкіндігі |
Әлеуметтік-эмоционалды міндеттер | Білім алушыларға өзара іс-қимыл жасауға, келісілген шешімге келуге және ТДМ-ға қол жеткізу мақсатында ақпарат алмасуға мүмкіндік беретін әлеуметтік дағдыларды дамыту. Білім алушылардың өздігінен дамуына ықпал ететін интроспекция дағдыларын, құндылық бағдарларын, өмірлік көзқарастар мен ұмтылыстарды қалыптастыру |
Әлеуметтік келісім шарт | Қоғам мүшелері арасындағы ортақ пайда үшін ынтымақтастық туралы жария етілмеген келісім, онда заңнамалық деңгейде ресми бекітілген нормалар, міндеттемелер мен қағидаттар көрсетілген. Бастапқы нүкте – білім берудің қоғамдық мақсаттары туралы жалпы түсінік |
Тұрақты даму | Қазіргі заманның қажеттіліктерін қанағаттандыратын, бірақ болашақ ұрпақтың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілетіне нұқсан келтірмейтін даму |
Оқу-танымдық міндеттері | ТДМ-ды жақсы түсіну және оған қол жеткізу үшін шешілуі керек мәселелерді түсіну үшін қажетті білім мен ойлау дағдыларын қалыптастыру |
Ресми білім беру | Мемлекеттік оқу орындары (немесе жеке меншік, бірақ мемлекет мойындаған және қатаң регламенттелген негізде жұмыс істейтін) ұсынатын мектепке дейінгі, орта деңгейден жоғары деңгейге дейінгі әртүрлі деңгейдегі бағдарламалар бойынша оқыту |
Тұрақты даму мақсаттары (ТДМ) | Кедейлік пен кедейлікті жоюға, теңсіздікпен және әділетсіздікпен күресуге, планетаны қорғауға және бүкіл халық үшін бейбітшілік пен өркендеуді қамтамасыз етуге бағытталған жаһандық қабылданған мақсаттар. 2030 жылға дейін 17 негізгі бағыт таңдалды, оларды іске асыру елді өмірдің барлық негізгі салаларының тұрақты дамуына және осы әлемдегі әрбір адамға қатысты жаһандық мәселелерді шешуге әкелуі мүмкін |